सरकारी विद्यालय परिवर्तन गर्न सकिन्छ भन्ने उदाहरण हो, जनता मा.वि. गौरीडाँडा

राजकरण महतो
बर्दिवास, जेष्ठ २२ गते । समुदायिक स्कूलले विद्यार्थी नपाएर सुनसान छ । बोडिङ्ग स्कूल विद्यार्थी भरिभराउछ । सरकारी विद्यालयले शैक्षिक गुणस्तर दिन नसकेको आलोचना खेपिरहेको छ । समुदायिक विद्यालय समस्याहरुको जालले घेरिरहेको समयमा महोत्तरीको बर्दिबासस्थित जनता माध्यमिक विद्यालय गौरीडाँडामा गुलजार छ । धेरै विद्यार्थीको रोजाइमा छ । कोटा अनुसार विद्यार्थी भर्ना हुन्छ । विद्यालयमा पढाउन अभिभावकले सबै खाले सकारात्मक प्रयासहरु गर्छन् ।

महोत्तरीको बर्दिवास न.पा.–३, गौरीडांडाका बाबुराम श्रेष्ठले छोरा बिक्रम र विवेकलाई नीजी बिद्यालयबाट निकालेर सामुदायिक विद्यालयमा नाम लेखाए । विक्रमलाई एलकेजीमा भर्ना गरे भने उनका दाई विवेकलाई कक्षा ७ मा । ‘सरकारी स्कूलमा बोडिङ्ग जस्तै अंग्रेजीमा पढाइ हुन्छ,’ बाबुराम श्रेष्ठले भने, ‘त्यही भएर छोराहरुलाई भर्ना गरायौ ।’ अहिले सामुदायिक विद्यालय पढाईमा अब्बल बन्दै गएको उनको भनाई छ ।

बाबुराम जस्ता अधिकांश अभिभावकहरुको रोजाईमा परेको सामुदायिक विद्यालय हो, श्री जनता माध्यमिक विद्यालय गौरीबास । जहाँ निजी बिद्यालयको जस्तै अंग्रेजी माध्यममा पढाई हुन्छ ।सामुदायिक विद्यालयहरुको अवस्था मधेशमा दैनिय छ । त्यस बीचमा फस्टाएको छ, जनता मा.वि.। शैक्षिक सत्र २०७६ मा एक सय ५० जना भन्दा बढी विद्यार्थीहरु बोडिङ्ग छोडेर भर्ना भए । ‘पाँच सय बढी विद्यार्थी भर्ना हुन आए,’विद्यालयका शिक्षक नेत्रबहादुर रम्तेलले भने, ‘तर, धेरै कमले प्रवेश पाए । भर्ना गर्न प्रवेश परिक्षा लिनु प¥यो ।’ बिद्यालयमा भौतिक संरचना र जनशक्ति अभावका कारण अन्यत्रबाट अध्ययन गर्ने आकांक्षा बोकेर आएका सबै विद्यार्थीहरुलाई भर्ना गर्न नसकिएको विद्यालय स्रोतले जनाएको छ ।

‘नीजि विद्यालयको महँगो शुल्क र घोकन्ते शिक्षाले हाम्रो चित्त बुझेनन्,’ रामगोपालपुरका अभिभावक रामबाबु यादवले भने,‘बिद्यार्थीको शैक्षिक प्रमाणपत्र त आकर्षक बनाउला तर दक्ष जनशक्ति बन्ने उत्प्रेरणा पक्कै दिन सक्दैन ।’ जनकपुरको निजि विद्यालयमा पढ्दै गरेकी छोरी स्मृति यादवलाई उनले त्यहाँबाट निकालले जनता मा. वि. मा भर्ना गराएका थिए ।

जनता माध्यमिक विद्यालय गौरीबास प्रदेश २ को नमुना सामुदायिक विद्यालयको सूचीमा गनिन्छ । विद्यालयको बालकक्षा मनमोहक छ । बच्चाहरु रमाउँछन् । देशभरिका २९ जिल्लाका अभिभावकहरुले आफ्ना बालबालिका गौरीडाँडामा राखेर पढाइ रहेका छन् । तोकिएको समय भन्दा ढिला आएका शिक्षक र विद्यार्थीहरुलाई बिद्यालय हाताभित्र प्रबेशमा रोक लगाईन्छ । सुरक्षागार्ड रामबहादुर बुढाथोकी भन्छन्,‘ कसैलाई काँखा र पाखा गर्न मिल्दैन ।’ गेटबाहिर निस्किनु परे विद्यालय प्रशासनबाट गेटपास लिएर आउनुपर्ने नियम बनाइएको छ ।

राजनितिकर्मी, कर्मचारी, विद्यालय व्यवस्थान समिति, शिक्षक लगायतले आफ्ना छोराछारी जनता माध्यमिक विद्यालयमा पढाई राखेका छन् । त्यसैले सर्वसधारणहरुको जनता मा.वि.प्रति विश्वास बढेको अभिभावक बासुदेव महतो बताउँछन् । ‘जनता माध्यमिक विद्यालय अब चमकियो’ सरकार १० बर्षमा सुध्रियो भने नेपालबाट सुर्ती खेती हराएरजस्तै बोडिङ्ग स्कूल हराएर जान्छ । विद्यालयको शैक्षिक क्रियाकलापको अभिभावकहरुले आफै अनुगमन निगरानी गर्छन् ।

आठ बर्ष अघि दुई सय ३६ विद्यार्थी, १२ जना शिक्षक, जस्ताले छाएको चार कोठे जीर्ण भवनमा पढाई हुन्थ्यो । सामुदायिक विद्यालय एक तरहले गएगुज्रेको अवस्थामा थियो । सबैको आकर्षण बोडिङ्ग स्कूल नै थियो ।

यसरी चम्कियो गौरीडाँडाको जनता स्कूल

२०३१ सालमा विद्यालय स्थापना भएको हो । तर, खास्सै फड्को मार्न सकेको थिएन््न । २०६८ सालमा विद्यालय व्यवस्थापन समितिको अध्यक्षमा राजन ढुङ्गाना आएपछी शैक्षिक सुधारको अभियान सुरु गराएका थिए ।
हाल प्राबिधिक शिक्षा तथा ब्यवसायिक तालिम परिषदबाट मान्यता प्राप्त प्रमाणपत्र तहको बाली विज्ञान र पशु विज्ञानको पढाई हुन्छ । तल्लो कक्षादेखि माथिल्लो कक्षासम्म अंग्रेजी माध्यमबाट पढाइ हुन्छ । हाल विद्यालयमा एक हजार २ सय विद्यार्थी अध्ययनरत छन् । हाल विद्यालयमा ५३ जना शिक्षक, चार वटा ब्लक पक्की भवन छन् ।

विद्यालयमा आफ्ना बच्चा भर्ना गराउन अभिभावकहरु हर सम्भव प्रयास गर्छन् । योजना सहित लगनशिल भएर नेतृत्व पंक्तिले इमान्दारिता देखाउँदा जनता माध्यमिक विद्यालय नमुना बनेको हो । सरकारले बिनियोजन गरेको बजेटका अलावा अभिभावले दिने दान दातव्यबाट विद्यालय चलेका छन् ।

बर्दिबास स्थित गौरीडाँडामा नेपाल सरकारका बहालवाला शिक्षा, विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्री गिरिराजमणी पोखरेलको नेतृत्वमा आधारशिलाको स्थापना भयो । राजनितिमा पुर्णकालीन रहेका नेताहरुले आफ्ना बच्चा कहाँ पढाउने भनेर बहस चल्यो । सरकारी स्कूल जनता माध्यमिक विद्यालयमा पढाउने निधो गरे । त्यसपछी विद्यालय रुपान्तरणको लागि अभियान थालियो ।

समुदायको सक्रियतामा विद्यालयले आठ बर्षको अन्तरालमा फड्को मारेको व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष राजन ढुङ्गाना बताउँछन् । पछिल्लो समय देशमै जनता माध्यमिक विद्यालयले शैक्षिक गुणस्तरमा नाम कमाएको छ । राम्रो नतिजा ल्याउन सफल छ । शैक्षिक क्रियाकलापदेखि साक्षरता जस्ता जनजागरणमा यहाँ अध्ययनरत विद्यार्थीहरुले काम गरिरहेका छन् ।

आमा समुहको सफल प्रयोग

विद्यार्थीहरुको उपस्थितिलाई नियमित बनाउन आमा समुहहरु सक्रिय छन् । विद्यालयको क्याचमेन्ट ऐरियामा ८ वटा आमा समुह गठन गरिएको छ । आमा समुहको सदस्य सचिवको रुपमा त्यसक्षेत्रमा घर पर्ने शिक्षक रहन्छ । मासिक बैठक बसेर विद्यालयको गतिविधि र बच्चाहरुको गुनासाहरुको बारेमा छलफल गरिन्छ । ‘आमा समुहको विद्यालय परिवर्तनमा मुख्य भूमिका छ । राम्रा गुणहरुलाई प्रचार गरिन्छ, ’विद्यालय व्यवस्थान समितिका सदस्य कृष्णप्रसाद चौलागाईले भने, ‘नराम्रा गुणहरुलाई सुधार्न खबरदारी गरिन्छ ।’

शिक्षकको छोराछोरी विद्यालयमा अनिवार्य पढाउनु पर्ने

शिक्षक र कर्मचारीले आफ्ना बच्चा अनिर्वाय रुपमा सामुदायिक विद्यालयमा पढाउनु पर्ने निति लिइएको छ । हाल विद्यालयमा कार्यरत शिक्षक र कर्मचारीका ४८ जना बच्चाहरु अध्ययनरत छ । ‘नेतृत्वपंक्तिले आफु पढाएको स्कूलमा आफ्नो बच्चा पढाउँदा जनसमुदायमा विश्वास बढेको छ,’ अभिभाव अमृता सिंहले भनिन्, ‘यहाँ त शिक्षक, नेता, कर्मचारीहरु आफ्ना बच्चा बोडिङ्गमा पढाउँछन् । अनि जागिर खाने मनसायले स्कूलमा टायमपास गर्न जाने परिपाटी छ ।’ शिक्षकलाई स्वंय आफु पढाएको विद्यालयप्रति विश्वास छैन । जबसम्म समुदायको विश्वास शिक्षकले जित्दैनन्, तबसम्म सामुदायिक विद्यालयको गुणस्तर अभिबृद्धि हुदैंन ।

तहगत इन्चार्ज

ठूला जिम्मेवारीलाई विद्यालयले साना–साना टिममा विभाजित गरेर काम गरिन्छ । विद्यालयको शैक्षिक व्यवस्थान चुस्त राख्न तह अनुसार इन्चार्ज तोकिएको छ । ०–५ सम्मको इन्चार्ज सरीता कार्की, एकेडेमी इन्चार्ज लिलानाथ गौतम, प्राविधक तर्फको इन्चार्ज अजय साह, प्रधानाध्यापक दिपकराज बराल छन् ।
तहगत इन्चार्ज छुट्याएकोले शैक्षिक क्रियाकलापको व्यवस्थापनमा विद्यालयका सबै शिक्षकहरुको प्रत्यक्ष सहभागिता रहन्छ । यसले शैक्षिक गुणस्तरमा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्ने गर्छ ।

प्रविधिको प्रयोग

प्रविधीको प्रयोग गरेर इमिडासको कक्षा संचालन छ । मन्टेश्वरी विधीबाट बालबालिकाहरुलाई पढाइन्छ । बालकक्षामा तीन बर्ष अघिदेखि बालकक्षामा कम्प्युटरबाट पढाइन्छ । कक्षा ४ देखी १० सम्म कम्प्युटरको सैद्धान्तिक र प्रयोगात्मक कक्षाको व्यवस्था छ । कक्षा ८, ९ र १० मा स्मार्ट बोर्डको प्रयोग गरिएको छ ।

क्लव मार्फत प्रतिभा उजागर

विभिन्न क्लवको गठन गरि बालबालिकामा रहेको प्रतिभाको उजागर गर्ने व्यवस्था गरिएको छ । विद्यलायका शिक्षक लिलानाथ गौतमका अनुसार, बच्चाहरुलाई मन पर्ने क्लव उनीहरु आफै रोज्छन् । हरेक शुक्रबार आफ्ना क्वलमा उनीहरुले प्रतिभा प्रदर्शन गर्छन् । खेलकुद, सांस्कृतिक, विज्ञान, ग्रिन, भेट जस्ता क्लवहरु गठन गरिएको छ । विद्यालयमा खेलकुद शिक्षाक राखिएको छ ।

तेक्वान्दो, टिटी, भलिवल, तेक्वान्दो, हाइजम्फ, लंजम्फ, सटफुट हान्ने, ज्यावलिङ्ग थु्र, रिले दौड जस्ता खेलमा विद्यार्थीहरु अभ्यस्त छन् । प्रदेश स्तरीय खेलहरुमा जनता माध्यमिक विद्यालय गौरीडाँडाका बच्चाहरु राम्रो प्रदर्शन गरिरहेका छन् ।

लिजर घण्टी पढाउनेलाई पुरस्कार

सिसि क्यामराबाट विद्यार्थीहरुको अनुशासनको निगरानीको गरिन्छ । विद्यार्थीले बदमासी गरेर सिसि क्यामरामा कैद भएको फोटेज देखाएर सुधारको लागि पृष्टपोषण दिइन्छ । पढाई सकिएपछी युनिट टेस्ट लिइन्छ । कमजोर बच्चाहरुलाई प्राथमिकतामा राखेर पढाइन्छ । कमजोर बच्चाहरुलाई अतिरिक्त कक्षाको व्यवस्थान गरिएको शिक्षक रामसकल महतोले बताए ।

लिजर घण्टीको व्यवस्थान मिलाइएको छ । लिजर घण्टी पढाउने शिक्षकलाई प्रत्येक घण्टी बाप्त ५०–५० रुपैंया पुरस्कार स्वरुप दिइन्छ । यसले कक्षा कोठा खाली रहँदैन । विद्यार्थीहरुलाई पढ्न र समयमा कोर्स सिद्धियाउन सजिलो हुन्छ ।

गर, अनि सिक

प्राविधिक कक्षामा अधिक प्रयोगात्मक कक्षा संचालन गरिएको छ । विद्यालयमा बाली र पशु विज्ञानको डिप्लोमा तहको कक्षामा अध्ययनरत विद्यार्थीहरुलाई तरकारी बाली उत्पदान, भ्यासिन सिविर, माटो परिक्षण जस्ता कार्यक्रम गरिएको बाली विज्ञानको कोडिनेटर बह्रमबाबु शाहीले जनाए । स्थानीय किसानहरु बालीमा रोग लागे या पशु विरामी भए स्कूलमा लिएर आइपुग्छन् । किसानले ल्याएका समस्यामा शिक्षकले विद्यार्थीहरुलाई सिकाउँदै उपचार गर्ने गरेको पशु विज्ञानका कोडिनेटर रितिकेश झा बताउँछन् । विज्ञान र प्रविधिमा स्थानीय स्तरमा गरिएका सफल अनुसन्धानहरु प्रकाशन विद्यालयकाले बार्षिक रुपमा म्याजिन प्रकाशन गर्दै आएको छ ।‘इनोभेटिभ साइन्स’ नाम म्याजिनको भरखरै पहिलो प्रकाशन उनले बजारमा ल्याएको छ ।

विद्यालमै दिवा खाजा

आधारभुत तहका बालबालिकाहरुका लागि विद्यालयले दिवा खाजाको प्रबन्ध मिलाएको छ । बच्चाका आमाहरुले पालो लगाएर विद्यालयकै भान्छामा खाजा पकाउँछन् । कक्षा ५ मा पढ्ने विद्यार्थी दिपककुमार महतोका अनुसार, खिर, जाउलो, घियु, खिचडी, च्युरा तरकारी, फलफूल, दुध च्यु खाजाको रुपमा खुवाइन्छ । साना बच्चाहरुलाई शिक्षकहरुले खाजा खुवाइदिने गर्छन् । दिवा खाजाले पढाइमा आकर्षण थपिएको छ । तल्लो कक्षामा टिफिनपछी बच्चाहरुमा पढने रुची बढेको छ ।

आपाङ्गतालाई बास

विद्यालयलले आपाङ्गता भएका विद्यार्थीलाईहरु बास सहितको व्यवस्था गरिएको छ । उनीहरुका लागि छुट्टकै बास र भान्छाको व्यवस्था मिलाइएको छ । आँखा नदेख्ने १३ जना बच्चाहरुलाई पढिरहेका छन् । उनीहरुलाई सार्थीहरुले टिफिनमा खाजा खुवाउन सहयोग गर्ने, खाको बटका धुइदिने, शिक्षकले दिएको होमक सिकाई दिने जस्तामा सहयोग गर्छन् ।
अनि उत्कृष्ट नतिजा

२०७५ सालमा एसइई परिक्षामा ७ जनाले ‘ए प्लस’, १६ जना ‘ए ’ र बाँकीले ‘बी’ ल्याए ।सभ्यता भट्टराई प्रदेश २ मै सामुदायिक विद्यालयको तर्फबाट २०७५ को एसइईमा उत्कृष्ट नतिजा ल्याएकी छिन् ।२०७६ सालको एसइई परिक्षामा ७९जना सहभागि छन् । त्यसको रिजल्ट आएको छैन । पशु विज्ञानको डिप्लोमा तहको पढाई २०७० देखि सुरु गरिएको थियो ।

२०७१ मा फस्टइयरको रिजल्ट शतप्रतिशत आयो । २०७१ मा मा सेकेन्डइयरको रिजल्ट ९६ प्रतिशत आयो । हाल ठडइयरको पढाई जारी छ ।त्यसैगरि २०७२ सालदेखि जनता माध्यमिक विद्यालयलले बाली विज्ञानको पढाई गराउन थाल्यो । फस्टइयरमा ९६ प्रतिशत रिजल्ट ल्याउन सफल भयो । सेकेन्डइयरको परिक्षा भयो रिजल्ट आएको छैन । ठडइयरको पढाई भइरहेको छ । विद्यालय परिवर्तनको लागि थालिएको अभियानको समग्र उपलब्धी आउन चार बर्ष अझै लाग्ने छ ।

अभिभावक दंग

‘पन्ध्रबर्ष अघि स्थानीयलाई गौरीडाँडामा बसेको अभिशाप जस्तै लाग्थियो,’ अभिभावक संघका अध्यक्ष अर्जुन गौतम भन्छन्,‘अहिले गौरीडाँडामा आउनेहरुको लर्को छ ।’ बाहिरबाट स्कूल पढ्न आउने विद्यार्थीहरुले गौरीडाँडाका घरहरु भरिभराउँछन् ।

विद्यालय नमुना बन्दा सबैको आकर्षण बढ्यो । अब बोडिङ्ग पढाएर हुने खर्चको बचत भयो । कोठाबाट आउने भाडाले खान पुग्यो । कम्तिमा ६० वटा पसल खुलेका छन् । रोजगारी वृद्धि भएको स्कूल गेटमा होटल संचालन गर्दै आएकी विनिता श्रेष्ठ बताउँछिन् ।

समाजिक सद्भावको केन्द्र

चुरेको काँखमा जनता माध्यमिक अवस्थित छ । पहाड र मधेशको संगम स्थल महोत्तरीको बर्दिबास पर्छ । मधेश आन्दोलनमा पनि यहाँ मधेश र पहाडी समुदाय मिलेर बसेका थिए । हाल विद्यालयमा थपिएको शैक्षिक गुणस्तरको कारणले मधेशबाट अभिभावकहरु बच्चा लिएर पढाउन गौरीडाँडा आएका छन् । प्रत्येक पहाडी समुदायको घरमा मधेशी समुदायले बास पाएका छन् । यो मधेश पहाडी बीचको समाजिक सद्भावको नमुना रहेको पूर्व शिक्षक भोला खड्का बताउँछन् ।‘स्कूलको माध्यमले पहाडी र मधेशी समुदायबीच भवानात्मक एकताको बोध गराएको छ । यसलाई कुनै पनि हालतमा गुम्न दिनु हुदैंन ।’

श्रोत साधनको विकास

रातु नदीको नदी उकास १० विद्या जग्गा संरक्षण गरेर पोखरी बनाइएको छ । त्यसमा माछा पालिएको छ । इलाका प्रहरी कार्यालय बर्दिबास नजिकै रहेको १७ कठ्ठा जग्गामा कृषीको रिसर्च सेन्टर निर्माण गर्ने योजना छ । विद्यालय नजिकैको २२ कठ्ठा जग्गामा घेराबेरा गरेर पशु विज्ञानको प्रयोगात्मक कक्षा संचालन गरिएको छ । ढेड विघा जग्गामा विद्यालय संचालनमा छ ।

सबै संकाय पढाउने योजना

शैक्षिक अकर्षणलाई टिकाइ राख्न विद्यालयलाई चुनौति छ । बर्दिबास लागुऔषधको ट्रान्जिट प्वाइन्ट रहेकोले त्यसबाट बालबालिकाहरुलाई टाढा राखोर दक्ष जनशक्ति उत्पादन गर्न अर्को चुनौती छ । श्रोत साधनको अभावले शिक्षण क्रियाकलापमा समस्या छ ।विद्यलाय व्यवस्थाप समितिका अध्यक्ष राजन ढुङ्गाना भन्छन्,‘विद्यालय शिक्षालाई कृषी उत्पादन मुखी बनाउँछौं ।’कृषी सहकारी मार्फत काम गर्ने योजना बारे सुनाउँदै उनले थपें,‘सबै संकायको पढाई जनता मा.वि.ले संचालन गर्छौं ।’