बर्दिबासको आफ्नै मान, शान र सम्यता छ । जुन अरु भन्दा फरक र विशिष्ट छ । १२ हजार वर्ष पुरानो रातु नदी सभ्यताको चिरहर्न भइरहेको छ । मिडियामा बर्दिबासका मेयर प्रह्लाद कुमार क्षेत्रीको स्वेच्छाचारी प्रवृत्तिको कडा विरोध भइरहेको छ । तर, मेयर आफ्नो कमजोरी सच्चाउनु भन्दा रातु नदी सभ्यातामाथि नै प्रहार गर्न सत्ताकै प्रयोग गरिरहेका छन् । बर्दिबास नगरपालिकाले चालु आर्थिक वर्षका लागि ८ करोड बढीमा रातु खोलाबाट नदीजन्य पदार्थ उत्खखनका लागि ठेक्का लगाएको छ । खन्नु पर्ने हो तीन फिट तर, ६ फिट भन्दा बढी खोलाको उखनन जारी छ । बढी खनिएको नदीजन्य पदार्थको राजस्व कहाँ जान्छ, दोहनले के असर पारिररहेको छ ? मेयरको काम र कारवाही लगायतका विषय पेचिलो बनदै गरेको बेला बर्दिबास नगरपालिकाको प्रथम मेयर(पूर्व नगर प्रमुख) बिदुर कुमार कार्कीसंग माथि उल्लेखित जिज्ञासा बारे राजकरण महतो र रोशन कुमार महतोले उहाँको निवास किसाननगर पुगेर गरेको अन्तवार्ताका सम्पादित अंश प्रस्तुत छ :

#तपाईँ बर्दिबास नगरपालिकाको प्रथम मेयर हुनुहुन्छ । बर्दिबास आफैंमा एउटा रातु नदी सभ्यता बोकेको सहर पनि हो । तर सभ्यता नै नाश भइरहेको छ । यसलाई कसरी लिनुहुन्छ ?
—मेरो एङ्गलबाट हेर्दाखेरी यसको दुईटा पक्ष छन् । संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रात्मक राज्य व्यवस्था र राज्यको तीन तहको संघीयता मुलुकमा लागु भइसकेपछि खोलाको गिट्टी, बालुवा बिक्री वितरण तथा व्यवस्थापन गर्ने अधिकार स्थानीय सरकारलाई दिएको छ । अब त्यसका आधारमा खोलाको बाढीले बगाएर ल्याएको डिपोजिट नदीजन्य पदार्थ खोलाको जीवन नमासिने गरी र आम जनतालाई एवं प्रकृतिमैत्री भएर उपयोग गर्न कानुनले बाटो खोलेको छ । दोस्रो यसको उपभोग गर्ने सन्दर्भमा रातु खोलामा अहिले जे व्यवहार प्रदर्शन भइरहेको छ । त्यो व्यवहार भनेको हाम्रो प्रकृति र जनताको जीवन विरोधी छ ।

#रातु खोलामा यस्तै काम भइहेको छ ?
—प्रकृति छैन भने हाम्रो जीवन पनि छैन । प्रकृतिलाई नै मास्ने हो भने केही जटिल समस्याहरु पक्कै पनि हुन्छ । त्यो रातु नदीको दोहनबाट देखिएको छ । म आफै शुक्रबार विभिन्न सरोकारवाला र गाउँका मानिसहरु सहित खोला पुगेको थिए । खोलाको ४ नम्बर प्याकेजमा सबैभन्दा विभष ढङ्गले उत्खनन गरेको सुनेपछि गएका थियौ. । त्यहाँ हेर्दा ३ फिट ६ इन्ची, ५ फिट ६ इन्ची गहिरो खाल्टो खनेर उत्खनन गरिएको पाइयो । जबकी हामीले ३ फिट भन्दा तल जानै मिल्दैन । यो खण्डमा तोकिएको उत्खनन झन्डै भइसकेको देखिन्छ ।

#अरुको खण्डको अवस्था कस्तो थियो ?
—रातु खोलाको माथिल्लो क्षेत्रहरूमा पनि गएर हेरेको थिए । मैले हेर्दाखेरिको दिनसम्म सबै खण्डहरुमा मापदण्ड अनुसारको उत्खनन भइरहेको थिएन । अब यो काम तुरुन्तै बन्द गर्नुपर्ने पर्छ । अधिकार प्राप्त अधिकारी खोलाको नाप जाँच गरेर कुन प्याकेजमा कुन ठेकदारले कति नदीजन्य पदार्थ उत्खनन गरे त्यसको हिसाब गर्नु पर्छ ।

# किन यस्तो गर्ने ?
—मापदण्ड बारिह गएर धेरै उत्खनन भएको छ । नगर सरकारले यस बारेको यथार्थ आमजनतालाई सुसुचित गर्नुपपर्छ । प्रकृतिको विरुद्धमा वा यहाँको जनताकै जीवन विरुद्धमा भइरहेको अवैध उत्खनन नरोक्ने हो भने धेरै किसिमको समस्या हुन्छ । यसले एउटा फरक खालको स्थितिलाई पनि निम्तो दिइरहेको छ भने म बुझ्छु । अहिलेको कामे नियम संगत पनि छैन, वस्तुनिष्ठ पनि छैन । मापदण्ड विरुद्धमा छ । यस्ता कैयौँ पक्ष छन्, यसको अनुगमन गर्ने पक्षहरूले ध्यान दिनु पर्छ ।
एकपल्ट यो मध्यकालमा आएर अनुगमन गरेर त्यसको सबै नापजाँच गर्नु पर्छ । यदि तोकिएको परिमाणमा उत्खनन भइसकेको छ भने रोक्नु पर्छ । बाँकी भएको भए उत्खनन गर्न दिनु पर्छ । तर, मापदण्डको कडाई साथ लागु गराउनु पर्छ ।

#यहाँले कस्तो निम्तो दिइराखेको छ भन्नुभयो ?
—प्रकृति विनाशले बाढी पहिरो, अनिकालसंगै हाम्रो भूमी मरुभूमि करण हुन जोखिम बढ्दो छ । अहिलेको रातु खोलाको उत्खनन ले त्यसलाई निम्तो दिइरहेको भन्ने मैले खोजको हुँ ।

#अब त्यो निम्तो हामी स्वीकार्ने कि त्यो निम्तोबाट सच्चिने हो, कुन बाटो रोज्ने ?
— उत्पन्न हुने खतरालाई आजको सन्दर्भमा वैज्ञानिक विश्लेषणका आधारमा हामीले गहिरो ढंगबाट सोच्नु पर्छ । अहिले रातु खोलामा जे काम भइरहेको छ त्यसले चाहिँ विपत्तिलाई निम्तो नै दिइरहेको छ । त्यसो गर्दाखेरि मान्छे खानेपानी नपाएर काकाकुल बन्दै छ । तर, स्थानीय सरकारसंग कुन क्षेत्रमा खानेपानीको अपुग भाइरहेको छ त्यसको कुनै पहिचान पनि छैन । हाम्रो नगर सरकारसँग त्यो समस्या समाधान गर्न बजेट पनि छैन । पहिला खानेपानीका योजनाका अधुरा काम पुरा गर्ने ध्यान पनि गएको छैन ।

# अनि तपाईंहरु यस बारे किन नबोल्नुभाको ?
—अब स्थानीय सरकारले गरिरहेको यस्ता बदबासी खपेर बस्नु हुँदैन । त्यसो गर्दाखेरि हामी एउटा तुरन्तै छलफलको आयोजना गर्दैंछौं । त्यसमा ती सवै विषयहरू छलफलमा राखिन्छ । साझा धरना बनाएर त्यसका विरुद्धमा जान्छौं । प्रकृति दोहनले भ्यावह परिस्थिति निम्तो दिइहरेको मैले भनिसके । अब यसलाई रोक्नका लागि हामी सबै लाग्नुपर्छ भन्ने कुरा हो ।

# बहुदलीय व्यवस्थामा पार्टीका विचार वरिपरि जनता गोलवन्द हुन्छ । यतिखेर बर्दिबासको दुईटा मूल एजेण्डा करप्सन र क्राइम बन्दै छ, यी सबै पक्षले बर्दिबासबासीको जीवन संकटमा पर्दै गएको छ । अब विकृति र विसंगतीको जालो काट्नका लागि दलहरूले आह्वान गर्ने बेला भएन ?
—यो सन्दर्भमा मात्रै होइन् अब बर्दिबास नगरपालिकाले हिजो प्राप्त गरेका र निर्माण गरिएका आधारहरू र यसका चाहिने प्रशंसनीय कामहरुले बर्दिबासको उचाइ जहाँ पुगेको थियो मलाई लाग्छ मलाई एकजना सुनाउँदै हुनुहुन्थ्यो मेयर साहेबतपाईँले हाम्रो नगरपालिकाको स्टाटस आज गुम्दै गएको छ । सबै पक्षमा स्थानीय सरकारले गर्नुपर्ने सबै पक्षहरूमा हाम्रो जहाँ, जहाँ कमजारी हुन पुग्यो मैले त सुरुमा नै एलर्ट गराएकै थियो नगर प्रमुख(प्रह्लाकुमार क्षेत्री)लाई ।

#किन मेयरसंग यस्तो कुरा गर्नु भएको थियो ?
—कसैले बिगार्छ, र हामीले विरोध गरेर राजनीति गर्ने सोचबाट मुक्त हुनुपर्छ । निर्वाचित जनप्रतिनिधिहरुलाई हामी मिलेर सफल बनाउनु पर्छ । आज जहाँ आइपुग्यो पुगेको छ हाम्रो नगर प्रमुख त्यो बारे अब कसैले सहेर बस्ने अवस्था छैन । सरकारका नेतृत्व काम गर्ने दौरानमा जे गरिरहेको छ ती सम्पूर्ण पक्षहरूमा चाहिँ अब पार्टीहरूका मिटिङ बसेर छलफलको बिषय चाहिँ बनिरहेको छ ।

# पार्टीहरु र नेताहरु पनि छ र बर्दिबासमा ? जतनाको जीवन बारे छलफल गर्न ?
—अब पार्टीहरूले स्थानीय सरकारको काम बारे बहस र छलफल गरेर निष्कर्ष निकालनै बेला भयो । हाम्रो पार्टी माओवादी केन्द्रको पनी पार्टी मिटिङ बस्छ । मिटिङ बसेर हामी पक्कै निष्कर्ष निकाल्छौं । द्रोपतीको चिरहर्न भइरहने अनि हामी ढिलमा बसेर टुलुटुलु हेरेर बसिराख्ने अवस्थाबाट चाहिँ हामी मुक्त हुन्छौ ।

#हाम्रो आँखाले अवैध रुपमा चरिहेको क्रसर देखिएको छ, काननले सुनिरहेको, मस्तिक्समा हिट गरिरहेको छ । तर, तपाईहरु मौन भएर बसिरहनुभएको छ ?
—म मेयर हुँदा क्रसर र खोला व्यवस्थानका लागि गरेको मा बारे सबै सूचना गरेको थिए । पछिल्लो कालमा यो संघीय सरकारले गिट्टी बालु व्यवस्थापन सम्बन्धमा एउटा कार्यविधि बनाइसकेपछि जिल्ला समिति समन्वय समिति मिटिङ बोलाएको थिए । नगरपालिकाले प्रयोग गर्न सक्ने अधिकार, सीमा घेराभित्र बसेर सबै क्रसर व्यवसायिलाई बोलाएर तीन चार घण्टाको छलफलपछि उहाँहरु(क्रसर व्यवसायी)ले जो कुरा स्वीकार गरेर उठ्नुभएको थियो त्यो माइनेट अहिले पनि नगरपालिकामै होला । उहाँले क्रसर व्यवस्थान गर्न ६ महिनाको समय माग्नुभएको थियो ।

#त्यो किन लागु भएन ?
—व्यसायीहरु क्रसर संचालनका लागि स्थान मागेका थिए । त्यो हामी मिलेर पुरा गर्नु पर्छ भनेका थियौं । स्थानीय तहको चुनाव आएसंगै त्यो कार्यान्वन गर्ने भन्दा भन्दै मेरो कार्यकाल सक्यो । अहिलेको स्थानीय सरकारले त्यसलाई लागु गरे भइगो नि । कसले रोकेको छ कार्यान्वन गर्न । अर्को कुरो मेरो पालोमा तोकेको भन्दा बढी खोला उत्खनन भएकै हो । झन्डै १२ करोडको बढी नदीजन्य पदार्थ उत्खनन भएको हाम्रो प्रतिवेदन थियो ।

# त्यो प्रतिवेदन के भयो ?
—मैले समिति बनाएर नापजाँच गरेर ठेक्केदारबिरुद्ध अदालतमा मुद्दा हाल्यौ. । त्यतिबेला गठित समितिले ठेक्केदार बिरुद्द जुटाएको धेरै वैध प्रमाण फेला परेको थियो । त्यो समिति अदालतमा मुद्दा हालियो । तर बर्दिबास नगरपालिकाको नयाँ नेतृत्वले उच्च अदालतमा आफ्नो पक्षमा बहस र पैरवी गर्न खुट्टा कमायो । अहिले त्यो मुद्दा ठेक्केदाहरको पक्षमा फैसला भयो । अब स्थानीय सरकार सर्वोच्च अदालत जान्छ कि जाँदैन ? त्यो सबैले हेरिरहेको छ । आफ्नै सर्वाजनिक सम्पत्तिका लागि जुन ढंगबाट अदालतमा स्थानीय सरकारले कानुन लडाई लड्नुपर्ने थियो, त्यो लडाईमा पनि नगरपालिका चुकेको छ । आफ्नो सम्पत्तिको रक्षा गर्न पनि नसक्ने यो नगर सरकारले आफू नगर सरकार हो भनेर चाहिँ बताइरहेको कुनै उचित हुँदैन ।

# अहिले मेयर प्रह्लाद कुमार क्षेत्री त क्रसर व्यवसायी नै हुन् । पूर्व मेयर विदुर कुमार कार्की क्रसर व्यवसायीसंग मिलेर खोला दोहन गराए । प्रकृति दोहन र क्रसर संचालनको विषयमा प्रह्लाद कुमार क्षेत्री र बिदुर कुमार कार्की दाजुभाई नै हो भन्ने प्रश्न जनमानमा उठिरहेको छ ? के यो साचो कुरो हो ?
—यो जनताको तर्फबाट कसैले उठाइरहेको यो उटपट्याङ आरोप हो । प्रश्नको तथ्य चाच्नु पर्दैन ? प्रजातन्त्र आयो, बोल्न पाइयो भन्दैमा तथ्यविहीन ढंगले चाहिँ बोल्ने कुराको के अर्थ हुन्छ ? आजबाट होइन, सुरुदेखि नै मेयर हुँदाखेरि पनि यो कुराको आरोप मलाई लगाइदैछ । कुन ठाउँमा चाहिँ मैले को संग मिले ? के मागे थिए ? सबैले तथ्य र प्रमाण खोज्नुस् । मलाई प्रतिशोधात्मक रुपमा आरोप लगाइको हो । मलाई लगाएको आरोप कसैले पुष्टि गरुन्, म स्यावस भन्छु । सबैले बुझ्नु पर्ने कुरो चाहीँ के हो भने पुष्टि नै न हुने शब्द बोलिदिदैमा केही हुँदैन।

#तपाईंको बेलामा पनि हामीले यसरी नै प्रश्न उठाएको थियो । जसरी आजको मेयरले खोला जे बदमासी गरिरहेको छ, हिजो पनि त्यही भएको थियो तर, तपाई चुप लाग्नुभयो, आज अर्को मेयर आउँदा पनि हिजो जे गल्ती भयो त्यही दोहोरिदै छ नि ?
—मेरो अवधिमा दुई पटक खोला उत्खनन भयो । मैले विधिभन्दा बाहिर कहीँ कम्प्रोमाइज गरिन । त्यतिबेला चाहिँ हामी विश्वव्यापी महामारीको चपेटामा थियो । दोस्रोपटक जहाँसम्म १२ करोडको अवैध दोहन भयो भन्ने प्रश्न उठ्यो । त्यो बेला अनुगमन नगरेको भए यहाँसम्म पुग्दैनथ्यो । अनुगमन गरिदिएको भएर राम्रो हुनथ्यो, आज १२ करोडको मुद्दा अदालमा जाँदैन थियो । यो भन्नु राम्रो हो ।

#त्यो बेला के रोक्यो त ?
—ठेक्केदारहरुले कोरोना महामारीको अवसर छोपेर विभत्स ढंगले खोला दोहन गरे । हामीले बर्दिबास अस्पताल सुरु गरेका थियो । आम समुदाय लगायत त्यसमा विविधतै हुनुहुन्छ । महाभारीले मृत्यु भएका तीनवटा लास छ अस्पताल परेको थियो । गाडी कहिँ भेटिरहेको थिएन । मान्छेहरूमा ठूलो त्रास फैलिसकेको थियो । बर्दिबास एउटा क्षेत्रीय अस्पताल बनेको थियो । अक्सिजन लिने र उपचार खोज्ने मान्छेहरूको कोणबाट हेर्दा वेड देखि लिएर भुइँसम्म भिड थियो ।
मा बेडमा देखि लिएर साराको सारा चाहिने अस्पताल भरीभराउ थियो । मैले त्यो अवस्थामा हस्पिटल छोड्न नसकेको ठेक्केदारले तीन चार दिनमै खोलामा अवैध उत्खनन गरे । तर, पनि मैले खोलाको उत्खनन बारे अनुगमन गरेर मैले तुरन्ते एक्सन लिएको सबैलाई थाहा छ । खोलामा मुद्दा हालेर नगरबासीको पक्षमा काम गरेको विर्सिनु हुँदैन ।

#अहिलेको मेयरलाई कुनै महामारीले घरेको छैन । तर, पनि खोलामा अवैध उत्खनन भइरहेको छ । मेयरमाथि मिलिभगतको प्रश्न उठिरहेको छ । योे कोणबाट जनता के बुझ्छन् ?
—अहिलेको सन्दर्भमा खोला जुन ढंगले मापदण्ड उल्लघंन गरेर खोला खनिएको छ त्यो गलत भइरहेको छ । नगर प्रमुखले खोलाको टेन्डर लगाइसकेको पछि सबै राजनीतिक दलहरूलाई बोलाउनुभयो । टेन्डर गर्नु भन्दा पहिला नै सबै संग छलफल गर्नु थियो । उहाँले त्यो गर्नु भएन । अब नगर सरकारले पहिलो चाहिँ खोला उत्खननको अनुगमन गर्नु पर्छ । त्यसले मानने भने जिल्लाको अनुमगन टोलीको सहयोग लिनु पर्छ । बदमासी रोक्न तत्काल खोला उत्खनन रोक्नु पर्छ । गलत गर्नेलाई कानुनी प्रक्रियाबाट कारवाही गर्नु पर्छ ।

#किन यस तर्फ ध्यान छैन मेयरको ?
—त्यो त उहाँलाई सोध्नुस् । नदीको दोहोनले सरकारको नेतृत्वमाथि कडा प्रश्न उठेको छ । त्यसको जवाफ जनताले खोजिरहेका छन् । मैले स्थलगत निरक्षण गरिसकेपछि त्यही क्षेत्रमा गएर मेयरले जे कुरा बोल्नु भयो त्यो कुरोलाई मन गर्ने हो भने कमिकमजोरी र दोहनलाई रोक्न पक्षमा मेयर छैन ।जनता र मिडियामा प्रश्न उठेपछि खोलाको उत्खनन व्यवस्थित गर्न कमी भयो कि क्या हो विषयमा मेयरले गम्भीरता देखाउनु पर्ने थियो । तर, उहाँ त्यो तिर गम्भीरता होइन कि त्यसलाई ढाकछोप गर्ने र खोला सिध्याउने ढङ्गले गलत बाटोतिर लागेका छन् ।

#एउटा कुरा सुनिन्छ खोला दोहनमा गर्न मेयर र ठेक्केदार सेटिङ, जनप्रतिनिधि र ठेकदारको मिलिभगत, गाउँका नेताहरु र ठेकदार बिच सेटिङमा तस्करको सेटिङ । यो जनताहरूले उठाइरहेको हुन् । खोला पुग्दा त्यही अभाव पनि हुन्छन् । किन भने ३ फिटको ठेक्का लगाएर ६ फिट भन्दा बढी खनिदैछ । बढी खनिएको नदीजइन पदार्थ कहाँ जाँन्छ ? तपाईँको अनुभवले के बताउँछ ?
—अहिले राजनीतिक दलहरूले मौनतासाधेर बसिरहेको छ । विभिन्न कोणहरूबाट सामाजिक सञ्जालको माध्यमबाट होस् वा पत्रपत्रिकाको माध्यमबाट होस् जे बेथितिहरू उजागर भइरहेको छन् यो त राम्रो कुरा छ । राजनीति दलहरु ले आफ्नो हैसियत कायम राख्न नसकेके हो । खोला उत्खननलाई व्यवस्थित गर्न नसक्दा र खबरदारीमा चुक्दा यो कोणबाट जनताको असन्तुष्टि देखिएको हो ।

#तपाईको पालमा के गर्नुभएको थियो यो सवालमा ?
— हिजो पनि जनता जागेका थिए । मेरै पालामा पनि हजारौंको संख्यामा खोलाको अवैध उत्खनन विरुद्ध जनता सडकमा आएका थिए । आज त्यो किन भइरहेको छैन ? कारण हो हिजो नेतृत्वले राजनीतिक जागरणका लागि काम गरेको थियो । ५००÷६०० जना भेला भएको जनताको ठाउँमा मैले गएर समस्याको सम्बोधन गर्ने विश्वास दिलाउथे । आजका नेतृत्व त्यसलाई आवश्यक नै ठान्दैन । आज नदीको दोहन मार्फत जनताको शोषण, प्रकृतिको विनास भइरहेको छ । तर, कोही बोल्दैन । जनतामा यसले निरासा छाएको छ । सरकारदेखि राजनीतिक दलहरुका नेतृत्वमाथि निरन्तर प्रशन उठिरहेको छ । त्यसको उत्तर जनतालाई नदिदाँ सबै सेटिङमा त मिलेका त छैन भन्ने प्रश्न जो उठेको छ यो एङ्गलबाट जनताले प्रश्न उठाउनु पनि पर्छ ।

#भनेपछि त्यो मापदण्ड भन्दा बाहिरको तीन, चार फिट बढी खनिने नदीजन्य पदार्थको करोडौं राजस्व माफियाहरको गोजीमा गइरहेको छ भन्ने हामीले बुझ्दा हुन्छ ?
—३ फिटको हिसाब चौडाइ र लम्बाइको हिसाब गर्दा तोकिएको घनोमिटर नदीजन्य पदार्थ निस्किन्छ भनेर स्थानीय सरकारले कानुन र प्रकृयालाई टेकेर टेन्डर लगाउँछन् । अनि त्योभन्दा बढी खनिन्छन् भने त्यो भन्दा बढीको राजस्वमा त आउँदैन । जाने भनेकै त्यो व्यक्तिको खल्टीतिर हो ।

#त्यो खल्तीको रकम कहाँ खर्च हुन्छ ? यसरी अकुत रुपमा कमाएको सम्पत्ति कसरी उपयोग हुन्छ ?
—अब त्यो कमाउनेहरूले नै कहाँ खर्च गर्छन् उसैलाई सोध्नुस् ।

#हामी सुन्छौ यी पैसाहरू फेरि राजनीतिक दलको चुनावमा प्रयोग हुन्छ । उनीहरूले आपुलाई अनैतिक काममा सघाउनेहरुलाई चुनावमा लगानी गर्छन् भनिन्छ ?
—राजनीतिक दलका उम्मेदवारहरूलाई उठ्दाखेरि सहयोग गर्ला नगर्ला त्यसरी आफूले कहिले पनि त्यसरी सहयोग लिएको होइन । त्यति जानकारी पनि छैन । दोस्रो कुरा चाहिँ यो विधिमा उत्खन भएर गएको भए पो हाम्रो राजस्वमा प्रभाव पार्छ । अवैध खनिएको उत्खननको कुनै हिसाब हुँदैन । यसले विकास बजेटमा पनि प्रभाव पार्दैन ।

#अन्त्यमा ?
—अहिले रातु खोलाको अवैध दोहनले नीतिगत रुपमै भ्रष्टाचार भइरहेको छ । यसमा अंकुश लगाउनै पर्छ ।